Kiedy jeszcze – w XVIII wieku – Kościelisko noclegi nie było wsią, było… państwem. Tak bowiem (Herrschaft Kościelisko) nazywała się część dóbr zakopiańskich, obejmująca Stare Kościeliska w Dolinie Kościeliskiej i większość lasów w obrębie późniejszej wsi. A ludzka bytność zaczęła się tu na rozrzuconych po południowej stronie Gubałowskiego Pasma polanach, należących do kilkunastu wsi podhalańskich. Stąd pierwotna nazwa wsi – Polany. Dawne osady pasterskie (wspominane w dokumentach od 1623 r.) stopniowo zamieniały się w osiedla. Z nich wywodzą się znakomite podtatrzańskie rody: Krzeptowskich, Nędzów, Obrochtów, Stopków. Do dziś osiedli powstało 21, a zamieszkuje je ok. 4 tysięcy kościeliszczan. noclegi Kościelisko
Wieś słynie jako letniskowo-wypoczynkowa, okazałe domy wczasowe zaczęły tu masowo powstawać po II wojnie. Z osiedla Kiry (kira – gwar. „zakręt, zakos”), nad potokiem Kirowa Woda, przy szosie łączącej Zakopane z Witowem, turyści wyruszają w Dolinę Kościelisko pokoje do wynajęcia.
W opowieściach starych ludzi przetrwała legenda o tym, że gdy król Jan Kazimierz, uciekając przed szwedzką nawałą, przeprawiał się na Węgry – wykorzystał do tego drogę wiodącą przez Palenicę, Butorów Wierch, Polanę Budzówka (jedną z najstarszych polan Kościeliska), Dolinę Kościeliską, Wąwóz Kraków i dalej na Słowację. Przypomina o tym ulica Królewska w Kościelisku, a trakt przez wierchy, polany i dolinę jest zwany Drogą Królewską. Co ciekawsze, Droga Królewska – szeroki, bity trakt – biegnie też w zupełnie innej części Podhala: wierchami w Białce Tatrzańskiej aż po Groń. Być może obie te drogi niegdyś się łączyły lub są fragmentem starego, kupieckiego szlaku na Wiedeń i na Węgry. Kościelisko wille
Postaci, dzięki którym Kościelisko przeszło do legendy i literatury, to: Janosik Nędza-Litmanowski – zbójnicki hetman z powieści Kazimierza Przerwy-Tetmajera, mieszkający ponoć na Nędzówce; Jan Krzeptowski-Sabała – słynny gawędziarz, muzykant i polowac (kłusownik), przyjaciel doktora Tytusa Chałubińskiego; zbójnik i też znakomity gawędziarz – Tomek Gadeja; pisarze ludowi Andrzej Tylka-Suleja i Stanisław Nędza-Kubiniec.
Kościelisko pensjonaty rodowód tradycja przypisuje również jednemu z pierwszych przewodników tatrzańskich i muzykowi, Bartusiowi Obrochcie, którego nuty były natchnieniem dla Karola Szymanowskiego i Ignacego Paderewskiego. Z pewnością w Kościelisku urodził się natomiast Andrzej Stopka-Nazimek – nauczyciel, badacz folkloru, współtwórca ruchu regionalnego.
Jako najcenniejszy zabytek budownictwa góralskiego, przetrwała na Krzeptówkach XVIII-wieczna chałupa Sabały – gniazdo rodu Krzeptowskich i miejsce familijnych zjazdów.